کاشت نهال ازگیل تا برداشت؛ هر آنچه باید بدانید

ازگیل، میوه‌ای خاص و لذیذ با خواص فراوان است که به صورت وحشی در نواحی شمال ایران رشد می‌کند و در سراسر ایران و همچنین بخش‌های مختلف جهان، طرفداران بسیاری دارد. کاشت درخت ازگیل چندان دشوار نیست و تنها به آب‌وهوای پرباران و خاک مرطوب نیازمند است. در این مقاله قصد داریم درباره کاشت نهال ازگیل، روش‌های نگهداری آن صحبت کنیم و انواع ازگیل موجود در ایران را معرفی نماییم.

معرفی درخت ازگیل

گیاه ازگیل با نام علمی Mespilus germanica، علی‌رغم نام آلمانی خود، بومی جنوب غربی آسیا و جنوب دریای کاسپین است. این گیاه از خانواده گلسرخیان و هم‌خانواده سیب و گلابی وحشی است و می‌توان آن را مختص آب‌وهوای شمال ایران دانست. هرچند برخی منابع این گیاه را بومی جنوب مدیترانه معرفی می‌کنند، اما تحقیقات مرکز پژوهش‌های گیاه‌شناسی Kazimierz Browicz در آلمان نشان داده‌اند که ریشه این گیاه از جنگل‌های متراکم جنوب دریای کاسپین و ناحیه گیلان و مازندران امروزی سرچشمه گرفته است. در حدود ۳ هزار سال پیش به یونان و سپس روم رسیده است. کاشت نهال ازگیل و گسترش این میوه در اروپا نیز از قرن دوم پیش از میلاد توسط رومیان آغاز شده و پس از چند قرن سراسر اروپا را فراگرفت.

میوه این گیاه در جهان به نام مدلار (medlar) شناخته شده، اما در ایران به عنوان “ازگیل” معروف است که دلالت بر محل کاشت آن یعنی گیلان دارد. چون این میوه ره‌آورد گیلان بوده، آن را “ازگیل” نامیده‌اند. در گیلان نام بومی آن “کونوس” است که در مازندران با عنوان “کُندس” نیز خوانده می‌شود. شاید بهترین راه برای جلوگیری از اشتباه گرفتن با “ازگیل ژاپنی”، استفاده از نام محلی باشد.

با کاشت درخت ازگیل، میوه‌ای پوست نازک و قهوه‌ای رنگ حاصل می‌شود که تا زمان رسیدن کامل طعمی تلخ دارد؛ ولی نوع رسیده آن گوشتی نرم داشته که رنگش به قهوه‌ای روشن تغییر پیدا کرده‌است. چنین حالتی باعث شیرینی لذیذی شده که به همین دلیل خرمای گیلان نیز گفته ‌می‌شود.

این میوه هنوز برای بسیاری کشورها جزو محصولات عجیب، خاص یا لوکس محسوب ‌می‌شود؛ حال اینکه کاشت نهال آن در ایران، عراق، سوریه و شمال مصر بسیار رایج ‌است.

روش‌های کاشت درخت ازگیل

ازگیل به طور کلی درختی خود رو است که در جنگل‌های شمالی ایران به صورت وحشی رشد می‌کند. با این حال، می‌توان آن را از طریق سه روش قلمه‌ای، بذری و پیوندی نیز پرورش داد. کاشت نهال ازگیل بسته به شرایط آب و هوایی و نوع خاک به روش‌های مختلفی انجام می‌شود.

در اینجا روش‌های مناسب کاشت برای هر نوع شرایط خاک و آب و هوایی را معرفی کرده و سپس به توضیح نحوه اجرای آن‌ها خواهیم پرداخت.

کاشت ازگیل با قلمه

این روش تنها در مناطقی با آب و هوای مرطوب و زمستان‌های معتدل مؤثر است. خاکی که قلمه در آن قرار می‌گیرد باید مرطوب باشد و دمای محیط بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد حفظ شود.

• کاشت ازگیل با بذر

این روش به‌طور خاص برای مناطق مرطوب و سردسیر مناسب است و باید دقیقاً طبق توضیحاتی که در ادامه ارائه خواهد شد، اجرا شود تا کاشت نهال ازگیل با موفقیت انجام پذیرد.

• تکثیر ازگیل با پیوند نهال

رایج‌ترین روش پیوند، کاشت درخت ازگیل بر پایه زالزالک است که در مناطق گرم و خشک متداول می‌باشد. همچنین، در مناطق مرطوب، پیوند آن بر روی پایه درخت به نیز رواج دارد و معمولاً با موفقیت همراه است. اگر خاکی قوی و حاصلخیز دارید، امکان پیوند آن به درخت گلابی نیز وجود دارد؛ اما احتمال موفقیت در این مورد کمی کمتر خواهد بود.

نحوه کاشت ازگیل

این کار با روش‌های متعددی انجام شده و هر روش ویژگی‌های خاص خود را داراست. این درخت به تکثیر طبیعی از طریق پراکندگی بذر توسط جانوران و پرندگان در جنگل‌های معتدل تمایل بیشتری نشان می‌دهد. به دلیل دو جنسی بودن و باردهی از طریق گرده‌افشانی، معمولاً می‌توان جنگلی طبیعی از آن را در آب و هوای معتدل به صورت یکجا مشاهده کرد.

با این وجود، کاشت درخت ازگیل با استفاده از روش‌هایی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، امکان‌پذیر است. در ادامه، روش‌های کاشت این درخت با میوه‌های منحصر به فرد را برای شما تشریح خواهیم کرد.

• کاشت قلمه ازگیل

برای قلمه‌گیری از درخت ازگیل، توصیه می‌شود که در اواخر فصل پاییز، شاخه‌ای کوتاه به طول حدود ۲۰ سانتی‌متر را جدا کرده و برای افزایش احتمال موفقیت، از هورمون‌های ریشه‌زایی بهره ببرید. قلمه را در بستری از خاک مرطوب و سبک (ترکیبی از خاک برگ و شن) قرار داده و آن را در معرض نور غیر مستقیم خورشید بگذارید.

• کاشت بذر ازگیل

اگر میوه ازگیل را مصرف کرده باشید، حتماً مشاهده کرده‌اید که دارای هسته‌هایی بسیار سخت و تیره رنگ است که کاملاً به گوشته میوه متصل هستند. برای پرورش بذری ازگیل، ابتدا باید هسته را به دقت از گوشته جدا کنید و سپس آن را در اسید سولفوریک یا به مدت ۲۴ ساعت در آب گرم قرار دهید تا پوست نازک هسته جدا شود. پس از آن، بذر بدون پوست را حدود سه ماه در دمای نزدیک به صفر نگهداری کنید تا بتوانید در فصل مناسب آن را در خاک بکارید.

• کاشت ازگیل از طریق پیوند زدن

اگر تصمیم به تکثیر درخت ازگیل از طریق پیوند زدن دارید، توصیه می‌شود این کار را بر روی نهالی یک یا دو ساله از زالزالک، به یا گلابی انجام دهید. مناسب‌ترین نوع پیوند برای این میوه، پیوند شکافی ساده است که بهتر است در پایان فصل زمستان یا اوایل بهار صورت پذیرد.

زمان مناسب کاشت ازگیل

میوه این درخت در فصل زمستان به بار می‌نشیند و از این رو، به عنوان یک میوه زمستانی شناخته می‌شود. دمای مناسب برای رشد و کاشت نهال ازگیل بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است و به طور کلی برای مناطقی با تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل مناسب است. سرما و یخبندان تأثیر چندانی بر باردهی این محصول ندارد؛ زیرا مقاومت سرمایی آن بسیار بالاست و قادر است تا دمای ۲۰- درجه سانتی‌گراد را تحمل کند. بهترین زمان برای کاشت درخت ازگیل به روش پیوند، انتهای فصل زمستان بوده، در حالی که بهترین زمان برای کاشت آن به روش پیوندی، انتهای پاییز محسوب می‌شود. همچنین اگر قصد دارید بذر این گیاه را بکارید، ابتدای بهار بهترین زمان ممکن خواهد بود.

امکان پرورش ازگیل در باغچه

درخت ازگیل به صورت وحشی بیشتر شبیه به یک بوته بزرگ است که تا حدود ۴ متر رشد می‌کند. هرچند در شرایط ایده‌آل ممکن است ارتفاع آن به ۸ متر نیز برسد، اما در میان درختان چندان بزرگ محسوب نمی‌شود. بنابراین کاشت این درخت در باغچه نیز امکان‌پذیر و منطقی است.

از نظر نیاز نوری، این گیاه معمولاً در جنگل‌های گیلان بین سایر درختان و زیر سایه روشن آنها رشد می‌کند و نیاز چندانی به نور مستقیم خورشید ندارد. البته باید توجه داشت که این گیاه برگ‌ریز دارای ریشه‌ای بسیار گسترده و رونده است که برای حرکت نیازمند فضای کافی داخل خاک می‌باشد. لذا اگر قصد پرورش آن را در گلدان دارید، بهتر است از گونه‌های اصلاح شده تزئینی استفاده نمایید.

باغداری و مراقبت از آفات و بیماری‌های ازگیل

درخت ازگیل به ندرت دچار آفت و بیماری می‌شود و در صورتی که در محیطی مناسب و ارگانیک رشد کند، مقاومت بالایی نسبت به بیماری‌ها نشان می‌دهد. بنابراین، کاشت این درخت را می‌توان نسبت به سایر میوه‌ها کم‌دردسرتر دانست. با این حال، برخی آفات مانند لارو مینوز برگ یا Leaf miner ممکن است در سال‌های پر باران تهدیدی برای این گیاه باشند که با سم‌پاشی به موقع، امکان حفاظت از گیاه در برابر این آفت وجود دارد. اگر پروانه مینوز بر روی کونوس تخم‌گذاری کند، لکه‌های قهوه‌ای تیره بر روی میوه ظاهر خواهد شد که با رسیدن بیشتر میوه، احتمال پوسیدگی آن افزایش پیدا خواهد کرد.

خاک مناسب برای کاشت ازگیل

برای کاشت نهال ازگیل، به خاکی نیاز دارید که زه‌کشی شده، سبک و مرطوب باشد و جریان آب در آن با سرعتی متعادل (نه خیلی سریع و نه خیلی کند) صورت گیرد. بهترین نوع خاک برای این منظور، خاک لومی است که به عنوان بهترین گزینه برای باغبانی شناخته می‌شود.

برای تهیه خاک لومی، باید ۵۰ درصد شن و ماسه را با ۲۵ درصد سیلت (گل و لای) و ۲۵ درصد خاک رس ترکیب نمایید. همچنین در طول سال‌های رشد نهال خود، می‌توانید هر سال مقادیر معینی از خاک‌برگ را به این ترکیب اضافه کنید تا کیفیت آن حفظ شود.

نحوه آبیاری نهال و درخت بالغ ازگیل

برای درک میزان آب مورد نیاز برای کاشت درخت ازگیل، توجه به این نکته ضروری است که جنگل‌های طبیعی این گونه در اقلیم‌هایی با بارش سالانه حداقل ۷۰۰ میلی‌متر رشد می‌کنند. نهال ازگیل به آبیاری روزانه و خاک مرطوب دائمی نیازمند است و چنانچه درخت آن در مناطق پر باران کشت نشده باشد، باید (حداقل در فصول پاییز و زمستان) به مقدار کافی (هر دو یا سه هفته یکبار) آبیاری شود. ارقام زینتی این گیاه نیز به آب نسبتاً زیادی احتیاج دارند و تفاوت چندانی بین آنها وجود ندارد.

پس از کاشت نهال ازگیل، حداقل طی شش هفته ابتدایی باید روزانه آن را آبیاری کنید و پس از آن تا سن دو سالگی می‌توان هر هفته یا ده روز یکبار اقدام به آبیاری کرد. پس از گذشت هفت سال از کاشت، گیاه به بلوغ کامل می‌رسد و تا سن شصت سالگی هر ساله بین ۳۰ تا ۷۰ کیلوگرم محصول تولید می‌کند. بنابراین اگر مراقبت مناسبی صورت گیرد، گیاهی پربازده خواهد بود.

کوددهی نهال ازگیل: انواع کودها

درخت ازگیل به دلیل داشتن ریشه‌های قدرتمند و گسترده، توانایی چشمگیری در جذب مواد مغذی خاک دارد. بنابراین، کوددهی این درخت تنها یک بار در سال و آن هم در ابتدای بهار انجام می‌شود. کودی که برای کاشت درخت ازگیل توصیه می‌شود، کود 20-20-20 است که استفاده از حدود 70 گرم آن برای هر متر مربع کافی خواهد بود. بهتر است لایه‌ای نازک از خاک‌برگ یا کود پوسیده دامی نیز بر روی کود پخش شده قرار گیرد و پس از آن آبیاری مختصری انجام شود. این اقدام ساده نیازهای باغ شما را برای یک سال تأمین خواهد کرد.

آفات و بیماری‌های شایع در ازگیل

شایع‌ترین بیماری پس از کاشت نهال ازگیل، همان پروانه مینوز برگ یا Leaf miner است که پیش‌تر نیز درباره آن توضیح داده‌ایم. علاوه بر این، به ندرت ممکن است با بیماری قارچ سفیدک پودری با نام علمی Podosphaera clandestine مواجه شویم که در ابتدای فصل بهار ظاهر شده و برگ‌ها و شکوفه‌های درخت را مورد هجوم قرار می‌دهد. همچنین، یکی دیگر از بیماری‌های شایع گیاهان خانواده گلسرخیان، بیماری باکتریایی آتشک با نام علمی Erwinia amylovora است که به ندرت در درختان ازگیل دیده می‌شود. به طور کلی، می‌توان گفت که درخت ازگیل نسبت به بسیاری از بیماری‌ها مقاوم است.

انواع هرس درخت ازگیل

همانند سایر درختان میوه، درخت ازگیل نیازی به انواع مختلف هرس ندارد و حتی می‌توان هرس را برای آن مضر دانست. این گیاه تمایل زیادی به رشد طبیعی دارد و تنها هرس مناسب برای آن، هرس پس از برداشت محصول است. اگر پس از چیدن میوه‌ها شاخه‌های بارور را هرس کنید، چند شاخه بارور جدید از منطقه‌ی هرس شده رشد خواهد کرد که این امر منجر به افزایش باردهی درخت خواهد شد. البته باید توجه داشت که بعد از کاشت درخت ازگیل، علاوه بر هرس، کوددهی و تغذیه صحیح خاک نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.

انواع ارقام ازگیل (ایرانی و خارجی)

در حال حاضر، ۲۳ گونه مختلف از درختان ازگیل در جهان شناسایی شده‌اند که می‌توان آن‌ها را به سه دسته وحشی، نیمه‌وحشی (اصلاح‌شده) و زینتی تقسیم کرد. اگرچه در ایران این ارقام با نام‌های پیوندی، اصلاح‌شده و ترکیبی شناخته می‌شوند، اما در سطح جهانی نام‌های دقیق‌تری برای آن‌ها تعیین شده است. به عنوان مثال، کاشت درخت ازگیل gigantea Kirchn با میوه‌های بزرگ، ازگیل abortiva Kirchn با میوه‌های بدون هسته، و همچنین انواع زینتی مانند argenteo-variegata با برگ‌های روشن و aureo-variegata با برگ‌های زرد به طور گسترده‌ای انجام می‌شود.

خواص و ویتامین‌های ازگیل

میوه ازگیل رسیده، حاوی ویتامین C و برخی از انواع ویتامین B است و همچنین شامل مواد معدنی ضروری برای بدن مانند آهن، فسفر، منیزیم، کلسیم و غیره می‌باشد. این میوه شیرین که دارای قندهای ساده گلوکز و فروکتوز است، به دلیل ترکیبات فنلی غنی از آنتی‌اکسیدان‌های مفید برای بدن شناخته شده است که نقش مهمی در حفظ سلامتی ایفا می‌کند. کاشت و پرورش ازگیل در طب سنتی به منظور درمان عفونت‌های روده‌ای، تسریع دفع سنگ کلیه، کاهش تب و تسکین درد دهان اهمیت ویژه‌ای دارد.

جمع‌بندی: کاشت درخت ازگیل

ازگیل، میوه‌ای بومی از شمال ایران است که همچنان برای بسیاری از مردم جهان به عنوان میوه‌ای خاص و نادر شناخته می‌شود. کاشت نهال ازگیل انتخابی مناسب برای باغدارانی است که تمایل دارند در تمامی فصول سال محصول داشته باشند، زیرا این میوه در فصل زمستان به بار می‌نشیند. روش‌های پیوندی و بذری برای کاشت ازگیل بسیار رایج هستند و قلمه زدن آن نیز تحت شرایط خاص ممکن است موفقیت‌آمیز باشد. علاوه بر این، گونه وحشی این درخت به عنوان درختی خاردار و برگ‌ریز شناخته شده که با استفاده از پیوند و اصلاحات مناسب، ویژگی‌های آن را می‌توان تلطیف کرد و با کوددهی صحیح میزان باروری آن را نسبت به حالت وحشی افزایش داد.